Tipe: Koran
Tanggal: 2021-04-09
Halaman: 12
Konten
BUDAYA Mengintip Heroisme dan Patriotisme dari Jendela Sastra JUMAT KLIWON, 9 APRIL 2021 (26 RUWAH 1954) CHAIRIL Anwar pernah menulis sebuah puisi yang menggetarkan berjudul Persetuju- an Dengan Bung Karno:' Ayo Bung Karno kasi tangan mari kita bikin janji Aku sudah cukup lama dengar bicaramu, Dipanggang atas apimu, digarami atas lautmu. Dari mulai 17 Agustus 1945 Aku melangkah ke depan berada rapat di sisimu Aku sekarang api aku sekarang laut. Bung Karno! Kau dan aku satu zat, satu urat Di zatmu di zatku kapal-kapal kita berlayar Di uratmu di uratku kapal-kapal kita bertolak dan berlabuh. Puisi Chairil Anwar di atas bertiti mangsa 1948, lima tahun setelah kemerdekaan Indo- nesia diproklamasikan oleh Soekarno dan Hatta. Di tahun-tahun revolusi itu kita tahu, merupakan tahun-tahun yang penuh gejolak heroisme dan patriotisme yang membucah- buncah. Proklamasi itu sendiri merupakan pe- ristiwa yang penuh dengan 'api' tindakan he- roik. Sejarah mencatat peritiwa Rengasdeng- klok, yaitu bagaimana sekelompok pemuda dengan berapi-api hendak memutus hubung- an dan perasaan balas budi Indonesia kepada Jepang. Mereka tidak mau ada campur ta- ngan bangsa lain, lebih-lebih bangsa yang me- miliki catatan buruk sebagai penjajah tanah airnya. Mereka menolak campur tangan ba- dan bentukan Jepang yang disebut PPKI atau Dokuritsu Junbi Inkai. Di bawah pimpinan Soekarni dan Wikana, mereka pada dini hari 16 Agustus 1945 menculik Soekarno dan Moh Hatta dan membawanya ke Rengasdengklok dan memaksa Soekarno-Hatta untuk mem- proklamasikan kemerdekaan saat itu juga. Pun, kita ketahui bersama akhir cerita Rengasdengklok yang revolusioner gagal memaksa Soekarno, dan baru pada tanggal 17 Agustus, proklamasi Indonesia dimaklumat- kan di Jalan Pegangsaan Timur. 1948 Proklamasi kemerdekaan yang dimak- lumatkan tersebut tak hanya menjadikan Indonesia tumbuh menjadi sebuah negara- bangsa, namun juga memercikkaan api hero- isme dan patriotisme untuk merebut dan mempertahankan kemerdekaan dan kedaula- tan. Api heroisme dan patriotisme menyala- kan masa-masa yang disebut masa revolusio- ner. Negara-bangsa tak lagi hanya diperde- "PIYE, Mbok?" Mbok Minah mandeng anake wadon. Rasane ati durung bisa nampa panjaluke Marsih. Piye-piye maneh, sawah sing ditembung Marsih kuwi tinggalane wong tuwane. Isa kanggo urip, merga digarap dhewe dening kakange. Mula yen kudu diiris rasane ora lila. Apamaneh kudu nggadhekke utawa ngedol. "Yen liyane wae piye, Sih?" "Simbok duwe sawah liyane. Kok aku ora ngerti?" pratelane Marsih cepet. "Dudu sawah. Pekarangan ngarep omah kuwi wae? Wong ya mung lemah kang kena diarani nganggur. Tandurane ora sepiraa, sebab kowe ya ora gelem menawa kon tetandur." "Lha kuwi dudu lemahe Simbok dhewe. Kuwi rak gana- ginine simbok karo swargi Pak Diman. Ana hak-e Mas Bagyo nang kana." Swargi Pak Diman kang sinebut dening Marsih kuwi ba- pake kuwalon. Nalika rabi karo Mbok Minah sawise bapake Marsih tilar donya, uga duwe gawan siji. "Lha ya, ana hak-e Bagya. Ning rak Bagya wis pa- srah bongkokan menawa arep didol ya manut." "Ya sakkarepmu, Mbok. Yen Simbok abot ngeculke sawahe mau. Ya wis mengko Mas Wandi digolekke ragad ngendi." "Lha bojomu kuwi rak ya duwe pangsiun lan uga duwe apa kuwi lho sing kanggo pe- gawe yen lara njur ora mbayar... Jam apa kuwi jenenge, Simbok ora pati dhongÖ" Tjahjono Widarmanto batkan melalui wacana-wacana namun diper- juangkan dan dipertahankan dengan darah dan nyawa. Bisa dicatat peristiwa-peritiwa se- perti pertempuran 10 November di Surabaya, Bandung Lautan Api, Kerawang-Bekasi, Per- juangan Robert Walter Monginsidi di Minaha- sa, Serangan Umum 1 Maret, Yogya Kembali, Pertempuran Medan Area, Serangan Umum Surakarta, Palagan Ambarawa, Puputan Margarana, Pertempuran Minahasa, Pertem- puran Palembang, dan masih banyak lagi. Sakjane atine cuwa ora bisa mbiyantu anak. Nanging kepriye maneh, saliayane marung nang ngomah, ya mung sawah kuwi sing kanggo nyambung urip lan di- garap Kang Darmin, sedulure tuwa. Lan Kang Darmin uga kang sasuwene iki tansah ngelingke aja banget-banget anggone nguja Marsih. Heroisme dan patriotisme membubung ke mana-mana, menjadi milik siapa saja. Herois- me bisa dimaknai sebagai sikap keberanian dalam membela kedaulatan bangsa. Heroisme selalu berhimpitan dengan patriotisme yaitu sikap seseorang untuk bersedia berkorban de- mi kejayaan bangsa dan tanah airnya. Herois- me dan patriotisme memiliki ciri-ciri khusus yaitu cinta tanah air tanpa batas, rela berkor- ban jiwa raga dan tidak gentar apalagi menye- rah dalam mempertahankan kedaulatan bangsa. Mripate Marsih kembang-kembeng, ke- lingan kedadeyan setengah taun Heroisme dan patriotisme yang menyala- nyala dan tiba-tiba menjadi milik siapa saja dalam masa-masa revolusi itu dicatat tak ha- nya dalam sejarah, namun juga direkam da- lam susastra. Chairil Anwar, menuliskan ke- setiaan sampai mati sebagai laku patriotisme dan heroisme dalam puisinya 'Prajurit Jaga Malam:' Waktu jalan. Aku tidak tahu apa nasib waktu? Pemuda-pemuda yang lincah, yang tua-tua keras, bermata tajam Mimpinya kemerdekaan bintang-bintangnya Ada di sisiku selama menjaga daerah mati ini Aku suka kepada mereka yang berani hidup Aku suka pada mereka yang masuk menemui malam Malam yang berbagi mimpi, terlucut debu... Waktu jalan. Aku tidak tahu apa nasib waktu Karya-karya sastra yang meniupkan nyala api heroisme dan patriotisme seperti di atas banyak berserak. Rendra menulis puisi 'Gerilya', 'Gugur', 'Doa Serdadu Sebelum Perang', 'Balada Sumilah'; Toto Sudarto Bachtiar menulis 'Pahlawan Tak Dikenal', "Tentang Kemerdekaan'; Trisno Yuwono menulis prosa 'Pagar Kawat Berduri', Nugro- kepungkur. "Kowe kuwi apa ora jeneng legan golek momongan, Sih. Senajan randha, nanging kowe ora duwe anak. Lha kok arep rabi karo Wandi, sing kondhang thukmis lan duwe anak telu. Senajan anake sing loro wis mentas, nanging dheweke uga wis pangsiun. Mengko gek-gek kowe mung bakal ngrumat wong lara." Marsih meneng wae. Ati cilike ora nyalahke panemune simboke. Apamaneh setengah taun kepungkur, Kang Wandi pancen lagi bar oprasi jantung, jarene dicincin. Mula yen bisa aja abot-abot dhewe awake. "Jamsostek, MbokÖ. Ya duwe pancen. anggone nyambut gawe, kudu dijaga Ning iki ngendikane dhokter ana obat kang kudu ditebus kamangka regane ora murahÖ Ning yen Simbok ora gelem ngre- wangi aku, ora apa-apa," pratelane Marsih banjur klepat metu lunga seka ngomahe Mbok Minah, karo mrengut. ho Noto Sutanto menulis 'Rasa Sayange', 'Hujan Kepagian'; Subagyo Sastrowardoyo menulis 'Di Daerah Perbatasan', Idrus menulis Dari Ave Maria Jalan Lain Ke Roma', 'Surabaya'; Mochtar Lubis menulis Jalan Tak Ada Ujung', Pramudya Ananta Toer menulis 'Keluarga Gerilya', dan masih banyak teks sastra lain yang membahanakan patriotisme dan heroisme. MEKAR SARI kanggo wawasane, wis ora kena dipeng- gak. Malah kedadeyan, lunga lan ora mulih, nginep nang omahe Wandi. Ana luh kang tumetes ing pipine Mbok Minah. Heroisme dan patriotisme melahirkan se- buah isme baru, yaitu nasionalisme. Nasionalisme merupakan ideologi atau pa- ham untuk menciptakan kedaulatan sebagai negara (nation) dengan mewujudkan suatu konsep identitas bersama untuk mencapai se- buah tujuan dan cita-cita yang sama. Dengan menarik Benedict Anderson menyebut nasion- alisme sebagai imagined communities atau ko- munitas imajiner atau sebuah imajinasi bersama sebagai bangsa yang berdaulat. Pada masa-masa revolusioner, heroisme dan patriotisme tumbuh subur bahkan menja- di milik semua karena pada saat itu terban- gunlah bersama-sama dalam benak warga ne- gara sebuah imajinasi tentang Indonesia. Imanjinasi yang harus diperjuangkan dan dipertahankan bersama. Maka tak heran ima- jinasi itu menimbulkan gairah perjuangan yang meluap-luap karena mengimpikan se- buah negara yang berdaulat dan ideal. Persoalannya sekarang, mengapa seolah- olah heroisme, patriotisme dan nasionalisme itu seolah-olah menyusut bahkan padam? Tampaknya apa yang diimajinasikan bersama, imagined communities itu ketika menjadi sebuah realitas ternyata tak sesuai dan tak seideal yang dibayangkan. Ketika ne- gara tak lagi hadir bagi sebagian warganya, sehingga masih mengalami keterpurukan, ketidakadilan, kesewenangan-wenangan, ke- takberdayaan di berbagai sektor sosial, ekono- mi, pendidikan, partisipasi politik, kemakmu- ran, dan sebagainya, maka imajinasi itu pun ambyar. Ambyarnya imajinasi tentang negara dan bangsa yang ideal menjadikan kikisnya rasa patriotisme, heroisme dan nasionalisme. Akibatnya, rakyat pun menjauh dari negara. Menjauh pulalah heroisme, patriotisme, dan nasionalisme. Untuk mengembalikan itu se- mua, tak ada pilihan lain yaitu negara harus hadir melalui penyelenggara atau aparatur negara yang benar dan berorientas pada war- ga negaranya! Mburu Uceng CERKAK: FADMI SUSTIWI 80 Nanging Marsih kang wis 10 tahun dadi randha, lagi kedanan marang Wandi. Wis suwe urip dhewe, Marsih uga kepengin kaya kanca lan liya-liyane. Dolan sore ngenggar-enggar penggalih wong loro. Jeneng pangsiunan ora nyambut gawe, kamangka saben sasi nampa bayar. Nanging wektu kuwi Marsih ora kena dikandhani. Dheweke wis ngetha-entha urip kang endah. Menawa Kang Wandi lara gedhene nganti tilar donya, rak ma- lah oleh pangsiun. Mengko urip sateruse njagakke pangsiune Kang Wandi kang mesthine kanggo dheweke. Mula senajan Pakdhe Darmin uga nuturi werna-werna *) Tjahjono Widarmanto, guru di SMAN 2 Ngawi dan sastrawan. Mbokmenawa kagol lan nesu, wis rong ndina Marsih ora mara nang nggone sim- boke. Kang Darmin kang esuk kuwi mara, lagi nlesih ana apa sejatine. Disambi ngopi, wong loro glenak-glenik ngomongke Marsih. *** "Nuwun, Mbah. Kula sowan," ujug- ujung Prapto, anake Wandi mara dhayoh matur kanthi swara rada groyok. "Ana apa, Le?" pitakone Mbok Minah, gita-gita nampa putune kuwalon. "Badhe atur uninga Mbah, Bapak sampun kapundhut wekdal tabuh wolu kala wau. Mangke udakara tabuh sewe- las dumungi nggriya lan bibar Luhur badhe pun sarekaken." ILUSTRASI JOS "Ya wis, Le, aku tak ndang siyap-siyap mara ngomahe bapakmu, karo mbah utimu," pratelane Kang Darmin, karo menyat, kondur nang ndaleme kang mung sisihe Mbok Minah. Wis seminggu Marsih bali nang ngomahe Mbok Minah, sawise sisihane disarekke. Mbok Minah bola-bali ngan- dhani supaya sabar lan eklas, aja njur meneng wae. Ora usah digetuni, kabeh kersane Gusti. Senajan Mbok Minah tetep njaluk ngapura ora bisa ngedol sawah warisane, nalika ditembungi Mar- sih. Merga warisan kuwi pancen kanggo jaga-jaga urip tembe mburi. Marsih meneng wae. Atine keranta- ranta. Pangirane bakal oleh warisan lan pengsiunane Wandi ilang. Kasunyatane Wandi mung honorer dadi ora duwe pang- siun saben sasi, sing duwe jenate sisihane. Dene bandhane Wandi uga wis dibagi telu, kanggo anake, sadurunge ngrabi Marsih. "Aku ki kena diarani mburu ucengÖ untunge wae ora sida kelangan dheleg. Merga sawahe Simbok ora oleh takjaluk lan takdol kanggo ngragati larane Kang Wandi..." batine. (minomartani, wiwitan Maret 2021. Wanto Tirta ELEGI BAGI 'MAHAGURU' UMBU LANDU PARANGGI gerimis jatuh di sepanjang pelataran malioboro mengiring duka sang mahaguru pergi jejak-jejaknya terpatri di kitab sastra buku-buku penyair mengalir dzikir munajat doa dipanjatkan bertubi-tubi Oase bendera setengah tiang dipajang di halaman media massa tertancap di hati para murid sebagai penghormatan perjuangan atas meninggalnya sang mahaguru penyair langit menghitam duka karangan buka menghias taman sastra wewangian semerbak menghias udara keindonesiaan "KEDAULATAN RAKYAT" HALAMAN 12 pribadi unik yang tak butuh popularitas lebih banyak menanam benih menyemai cinta kasih merawat puisi yang tumbuh di jalanan menebar sampai jauh ke mana hinggap dari laut kidul parangtritis sampai bali lalui dengan menulis pribadi rendah hati tak suka kemapanan berkelana merawat silaturahmi sesama sahabat juga siapa pun membebaskan ingin pergi tak kenal angin lakukan perjalanan sunyi demi sunyi sejati temukan ladang karya bagi ribuan murid-murid hati tak suka pada puja-puji apalagi gemerlap duniawi ia banyak memilih jalan sendiri dengan obor di tangan sambil menerangi jalan-jalan terjal berliku bagi para pen- daki puisi 06032021 ia sendiri adalah puisi illahi yang melahirkan tafsir berjilid-jilid bagi para ahli puisi *)Wanto Tirta, penyair, tinggal di Banyumas, Jawa Tengah. Catatan Redaksi: Umbu Landu Wulang Paranggi yang disebut sebagai 'Presiden Malioboro' dan beberapa 'gelar' lain karena telah 'melahirkan' banyak penyair selama tinggal di Yogyakarta tahun 1960 hingga 1970-an, meninggal dunia dalam usia 78 tahun di Denpasar, Bali, Selasa -6 April 2021. MACAPATAN Sri Wijayati JATINING MANEMBAH (Kinanthi) Anganthi pitutur luhur pituture yayah-wibi urip ana ngalam donya nyata ana kang nguripi yaiku Kang Maha Kwasa Gusti kang Murbeng Dumadi. Nadyan kasat ing pandulu purwakane sira lair saka jrone guwa garba saka biyungira iki ingkang ngandhut sangang wulan toh nyawa ing perang sabil. Nanging satemene iku wong tuwanira kekalih jejere dadi lantaran nglantarake rasa asih tresna asihe Pangeran Mring manungsa kang dumadi. Roh suci lantaranipun manungsa dipunparingi sesarengan ing paminta lelambaran wening ati pinarengke Kang Kuwasa wusana titah dumadi. Mula sira tansah kudu yekti eling marang Gusti sranane tansah manembah kanthi mantep jroning ati nindakake dhawuhira larangan dipunsingkiri. Uga marang Bapa Ibu sira kudu tansah bekti sira ana linantaran nyata ngemban dhawuh Gusti turun tumurun manungsa ing kukuban jagad iki. Semonoa marang Guru uga wajib angabekti awit kang paring piwulang ngelmu memetri pekerti ginawe sanguning gesang aneng jagad raya iki. Dipun eling-eling kudu Kabeh padha den ngabekti Allah, Guru, Ibu Bapa Amales pakarti becik Iku tumindak utama Sira pantes tansah ngudi. Becik iku dadi laku saben wektu tansah eling muga-muga kasembadan sakabehe jangka becik kanthi munjuk mring Pangeran mugya Allah ngijabahi. Bantul, 06 Maret 2021
